MELİK ERTUĞRUL BAYRAKTARKATAL

GELENEKSEL TÜRK MÜZİĞİNDE MAKAM KAVRAMI (1)

M. Ertuğrul Bayraktarkatal (2) 

Bugün Türkiye’de yaşamakta olan geleneksel müzikler iki ana kola ayrılırlar. Birincisi; yerel ve bölgesel özellikler gösteren kırsal alan müziğidir. Bu müzik bugün Türk Halk Müziği olarak anılmaktadır. İkincisi ise İstanbul kenti merkezli olan, Osmanlı kent kültürü ile iç içe gelişen ve diğer Osmanlı sanatıyla paralellik gösteren Osmanlı Müziği’dir. Bu müzik de bugün yaygın olarak Türk Sanat Müziği, Klasik Türk Müziği, Geleneksel Türk Müziği, Geleneksel Türk Sanat Müziği v.b. gibi adlarla anılmaktadır.

​

Kırsal alanda tümüyle anonim özellikler gösteren yerel müziğin yanı sıra bir kent kültürü ürünü olan Osmanlı müziğindeki nota yazısızlığı dikkat çekicidir. Yüzyılımızın başına kadar notaya alınmamış olan bu müzik tam bir usta – çırak ilişkisiyle ezberlenerek öğrenilmiş, yaşatılmış ve günümüze kadar ulaşmıştır. Ancak Osmanlı müziği teorisini anlatan müzik teori kitaplarının ( Edvar ) yeri çok önemlidir. Bu müziğin teorisinin tarihsel gelişimini bu kitaplardan öğrenmekteyiz. Bu kitapların en önemli yanı günlük pratiğin sistematik bir biçimde ele alınması ve bize ulaştırılmasıdır. Her ne kadar geçmiş dönemin müzik repertuvarı nota yazısı ile saptanamamışsa da teorinin saptanmasının önemi büyüktür. Halk müziğinde ise yakın zamana kadar yapılan derleme çalışmaları ve halk çalgıcılarından öğrenilen bilgilerin betimlenmesinden başka bilgi yoktur.

Geleneksel Türk müzik teorisinde ilk göze çarpan üç ana konu perde sistemi, makamlar ve usûllerdir. Geçmişten günümüze kadar gelen müzik teori kitaplarındaki üç temel konu budur. Bugün bile perdeler, makamlar ve usûller geleneksel müzik teori tartışmalarının odağında yer alır. Eski teorisyenler bir oktav içerisinde 17 ya da 23 perde olduğunu bildirmişlerdir. 19 yüzyıl sonlarında İstanbul’ da 29 perdeye kadar kullanıldığı görülmektedir. 20. Yüzyıl başlarında Arel ve Ezgi 24 perde, daha sonra da Töre ve Karadeniz bir oktav içinde 41 perde önermişlerdir. Halk müziği çalgısı bağlama incelendiğinde ise çok yaygın olarak bir oktav içerisinde 17 perde kullanıldığı görülmektedir. Bugün Osmanlı müziğinde Arel ve Ezgi’nin önerdiği 24 perde kullanılmaktadır. Kanımca yarım perdeden daha küçük oynak aralıkların çalınması ve söylenmesindeki güçlükler bu perdelerin çeşitlenmesine neden olmuştur. Bu perdelerin standardizasyonunun güçlüğü açıkça ortadadır. Bugün Türkiye’de kullanılan popüler müzikler içerisinde kullanılan makamlardaki bu küçük aralıkların gittikçe ve çokseslilik içerisinde eşyedirimli sisteme uyum sağlamaktadır. 

Bir makam ele alınan bir ses dizisi ve o dizinin kullanılışı ile belirlenir. Dizi içindeki seslerin kullanılışı sırasındaki duruşlar, yarım duruşlar ve yürüyüşler, belli seslerin önemlendirilmeleri, ezgi içindeki gerilim ve çözülümler makamın kimliğini belirler. Aynı diziden kullanım farklılığı nedeniyle birçok makam ortaya çıkabilir. Her makam içindeki sesler ;en durucu olan sesten en yürüyücü olan sese kadar sınıflandırılabilir. Seslerin bu hiyerarşik kullanımı her makama ait bir çatı sesleri etrafında örgütlenir. Çatı sesleri durucu seslerden oluşur. Bitiş sesi ve bu sesin üzerindeki 5 li, 4lü, 8li ve üçlü aralıklar her makamda farklı çatıyı oluşturur. Makam: Bir dizi üzerindeki seyirdir ( ezgisel gidiştir ).

​

İlk olarak makam anlayışının halk müziğinde en çok kullanılan ve “Kerem” ya da “Hüseyni” diye adlandırılan uzun hava modelinde inceleyeceğim. Örnek 1:

​